Türkiye'nin Yer Şekilleri (Dış Kuvvetler)
TÜRKİYE’DE AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
NOT: Türkiye’nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en fazla etkili olan dış kuvvet AKARSULAR, iç kuvvet OROJENEZdir.
AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1.VADİ
Akarsuların aşındırarak içinde aktığı , sürekli inişi olan yatağına denir.
VADİ ÇEŞİTLERİ
a.ÇENTİK VADİ
Akarsu yatak eğiminin fazla olduğu alanlarda derine aşındırmanın etkisiyle oluşurlar.
Genellikle akarsuların kaynağına yakın kesimlerinde görülür. Türkiye'de en fazla görülen vadi şeklidir.
b.BOĞAZ VADİ
Akarsuların sıradağları enine kesmesiyle oluşturdukları dik yamaçlı dar ve derin vadilere boğaz vadi denir.
Karadeniz ve Akdeniz'de kıyı ile iç kesim arasında önemli geçitleri oluştururlar.
c. KANYON VADİ
Karstik arazilerde kimyasal aşındırma ile oluşan derin ve dik yamaçlı vadilerdir.
Ülkemizde Toros dağlık bölgesinde yaygın olarak görülür. Ör: Göksu vadisi (Mersin) , Köprülü Kanyonu ve Güver Kanyonu (Antalya), Saklıkent Kanyonu ve Kelebekler Vadisi (Muğla), Ulubey Kanyonu (Uşak)
NOT: Ihlara Vadisi(Aksaray) volkanik arazi üzerinde oluşmuştur. Bu yönüyle diğer kanyon vadilerden farklıdır.
d.TABANLI VADİ
Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda yana aşındırmanın etkisiyle oluşur.
Ülkemizde Batı Anadolu akarsu vadileri genelde tabanlı vadi şeklindedir.
2.PERİBACALARI
Volkanik arazilerde ( tüflü ) sel aşındırması sonucu oluşur.
Peribacalarının oluşmasında rüzgarların etkisi dolaylıdır.
Yudumuzda en yaygın Nevşehir (Ürgüp, Göreme) çevresinde görülür.
3.KIRGIBAYIR (BADLAND:KÖTÜ ARAZİ)
Eğimin fazla , bitki örtüsünün seyrek olduğu arazilerde sel sularının araziyi çok sık bir şekilde yarması ile oluşan yer şekilleridir.
Bu tür arazilerde tarım yapma imkanı yoktur. Yurdumuzun iç kesimlerinde yaygın olarak görülür.
4.DEV KAZANI
Akarsuların şelale şeklinde aktığı yerlerde, suların düşme alanında aşındırma ile oluşan çukurluklara denir. Yurdumuzda Manavgat, Kurşunlu, Düden şelalelerinde olduğu gibi.
5.PLATO
Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklere plato denir
6.PENEPLEN (YONTUK DÜZ)
Yer şekillerinin akarsular tarafından deniz seviyesine kadar aşındırılması ile ortaya çıkan hafif dalgalı düzlüklerdir.Günümüzde Türkiye’de peneplen alanı yoktur.
7.MENDERES (BÜKLÜM)
Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda oluşurlar.
Yurdumuzda Batı Anadolu akarsularında yaygın olarak görülür.
MENDERES YAPAN AKARSUYUN GENEL ÖZELLİKLERİ
a. Yatak eğimi azdır.
b. Akış hızı ve enerji potansiyeli azdır.
c. Akarsuyun uzunluğu artmıştır.
d. Akarsu sık sık yatak değiştirir.
e. Hem aşındırma, hem de biriktirme yapar.
BİRİKİM ŞEKİLLERİ
1.BİRİKİNTİ KONİSİ
Dağ yamaçlarından inen suların , eğimin azaldığı dağ eteklerinde taşıdığı materyalleri biriktirmesi ile oluşan yeryüzü şekilleridir.
2.DAĞ ETEĞİ OVASI
Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir. Ör; Dörtyol-Hatay
3.TABAN SEVİYESİ OVASI
Deniz seviyesine yaklaşan akarsuların taşıdığı maddeleri yatağı çevresinde biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir.
Çoğu yerde deltalarla iç içedir. Deltalardan ayrılan yönü kara üzerinde birikme ile oluşmalarıdır.
4.IRMAK ADASI(KUM ADASI)
Akarsu yatak eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonların yatak içinde birikmesi ile oluşur.
5.DELTA OVASI
Akarsuların taşıdığı malzemeleri denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşan düzlüklerdir.
Delta Oluşumunda Etkili Faktörler
Döküldüğü deniz sığ olmalıdır. Yani kıta sahanlığı geniş olmalı.
Kıyı akıntısı olmamalı.
Bol miktarda alüvyon taşınmalı. Yani akarsu havzasında erozyon fazla olmalıdır.
Akarsuyun taşıma gücü fazla olmalıdır.
Gel-git olayı kuvvetli olmamalı.
TÜRKİYE’DE KARSTİK ŞEKİLLER
Kolay eriyebilen kayaların (kalker, jips,kayatuzu) yaygın olduğu arazilere karstik arazi denir.
Yer altı sularının karstik taşları şekillendirmesiyle oluşan coğrafi şekillere karstik şekiller denir.
Ülkemizde karstik şekiller en fazla Akdeniz Bölgesi’nde görülür. Sebebi, kalkerli arazinin geniş yer tutmasıdır.
NOT: Akdeniz Toros Dağları’nda kalkerli, Çankrı-Sivas çevresinde Jipsli arazi fazladır.
KARSTİK AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1.LAPYA
Kalkerli arazilerde yağmur ve kar sularının kimyasal aşındırması ile oluşan oluk şeklindeki yarıntılardır.
Derinlikleri bir kaç cm ile bir kaç metre arasında değişir.
Karstik şekillerin en küçüğüdür.
2.DOLİN
Kalkerli arazilerde erime ve çökme sonucu oluşan tava şeklindeki çukurluklardır.
3.UVALA
Dolinlerin birleşmesi ile oluşan daha büyük çukurluklardır.
4.POLYE (GÖLOVA)
Uvaladan daha büyük karstik erime ve tektonik çöküntü alanlarıdır.
Ör: Antalya (Elmalı, Korkuteli) ,
Burdur (Kestel, Tefenni, Gölhisar),
Denizli (Tavas,Acıpayam) ve Muğla Ovaları.
5.OBRUK
Kalkerli arazilerdeki mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan derin doğal kuyulardır.
Ör: Cennet-Cehennem Obrukları (Mersin), Kızören Obruğu (Konya) .
6.DÜDEN (SU YUTAN-SU ÇIKAN)
Yerüstü sularının yeraltına daldığı veya yer altı sularının yüzeye çıktığı doğal kuyulardır. Ör: Altınbeşik Mağarası ve düdeni.
7.MAĞARA
Kalkerli arazilerde yer altı sularının kimyasal aşındırması ile oluşan yeraltındaki boşluklardır.
İnsuyu Mağarası (Burdur)
Zindan Mağarası (Isparta)
Damlataş ve Dim Mağaraları (Antalya)
Narlıkuyu (Astım) Mağarası (Mersin)
Ballıca Mağarası (Tokat)
Karaca Mağarası (Gümüşhane)
Kaklık ve Keloğlan Mağaraları (Denizli)
Not: Türkiye’nin ilk ve tek volkanik mağarası Hatay-Hassa’dadır.
Neşehir Derinkuyu Mağarası insan yapımıdır.
KARSTİK BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1.TRAVERTEN
Yer altı suları içinde erimiş halde bulunan kalkerin suların yüzeye çıktığı yerde çökelmesi ile oluşan yer şekilleridir. Çökelme olabilmesi için su içindeki CO2 uçmalıdır. Ör: Pamukkale(Denizli)
2.SARKIT-DİKİT-SÜTUN
Kalkerli arazilerdeki mağara tavanından damlayan yer altı suları içindeki erimiş haldeki kalkerin çökelmesi ile oluşur. Çökelme tavanda olursa sarkıt, tabanda olursa dikit , birleşirlerse sütun oluşur.
TÜRKİYE’DE DALGALARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Dalgalar sığ kıyılarda biriktirir, derin kıyılarda aşındırır.
DALGA AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
FALEZ (YALIYAR)
Dağların kıyıdan dik bir şekilde yükseldiği alanlarda dalgaların yamacın altını oyması ve üst kısmın çökmesiyle oluşan yer şeklidir.
Yurdumuzda Doğu ve Batı Karadeniz kıyılar ile Akdeniz kıyılarında (Teke Yarımadası-Taşeli Platosu ) falez oluşumu görülür.
NOT: Antalya şehir merkezinde az da olsa falez oluşumu vardır. Normalde koy ve körfezde biriktirme olur. Bu genellemeye Antalya Körfezi uymaz.
DALGA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1.KUMSAL (PLAJ)
Dalgaların taşıdığı kumları sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kum depolarıdır.
Yurdumuzda en fazla Ege kıyılarında görülür.
2.KIYI OKU VE KIYI KORDONU
Dalgaların taşıdığı kumları denize doğru biriktirmesiyle kıyı oku , koy ve körfezin ağız kısmında biriktirmesiyle kıyı kordonu oluşur.
3.TOMBOLO
Kıyı yakınında bulunan ada ile kara arasında dalgaların getirdiği malzemeleri biriktirmesi sonucu ada karaya bağlanır. Bu şekilde oluşmuş yer şekillerine tombolo denir. Ör: Kapıdağ Yarımadası ve Sinop Yarımadası’dır
TÜRKİYE’DE RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Rüzgarların yeryüzünü şekillendirme faaliyetleri daha çok
bitki örtüsünün cılız,
yağış miktarının az,
mekanik çözülmenin fazla olduğu bölgelerde görülür.
Türkiye’de rüzgarların oluşturduğu yer şekilleri yaygın değildir.
Rüzgarlar en fazla Konya Karapınar çevresinde etkilidir.
Rüzgarlar kumsalların bulunduğu deniz kıyılarında da etkilidir. Çukurova-Silifke deltalarının kıyı bölgeleri, Kumköy, Şile, Çeşme plajları rüzgarların en etkili olduğu yerlerdir.
Rüzgar Aşındırma Şekilleri
Mantarkaya
Şahitkaya
Tafoni (Kovuk)
Rüzgar Biriktirme Şekilleri
Kumullar :Konya-Karapınar
Barkan
Lös
TÜRKİYE’DE BUZULLAR
Türkiye’deki buzul alanları , dünyadaki soğumalara bağlı olarak IV. zamanın ilk yarısında oluşmuştur.
Türkiye’nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır.
Ülkemiz ılıman iklim kuşağında olduğundan genellikle buzul şekillerinin görüldüğü alanlar 2200 m’nin üzerindedir.
Günümüzde Buzul Bulunan Dağlarımız
Kaçkar
Ağrı (Takke buzulu)
üphan
Cilo (Türkiye’nin en büyük vadi buzulu bulunmaktadır.)
Sat
Erciyes
Aladağlar
Bolkar Dağları
Buzul Aşındırma Şekilleri
Buzul vadisi (tekne vadiler)
Sirk (buz yalağı)
Hörgüçkaya
Buzul Biriktirme Şekilleri
Moren
Drumlin
Sander ovası
TÜRKİYE’DE KIYI TİPLERİ
1.ENİNE KIYILAR
Dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde görülür.
Ege Kıyıları (Edremit-Kuşadası arası) örnektir.
Bu kıyılarda;
Girinti-çıkıntı doğal liman fazladır.
İç kesimlere ulaşım kolaydır. Bu sebeple limanların hinterlandı (ard bölge) geniştir.
Deniz etkisi iç kesimlere kadar sokulabilir.
Kıta sahanlığı geniştir. Daha çok birikim şekilleri görülür.
2.BOYUNA KIYILAR
Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülür.
Karadeniz ve Akdeniz kıyıları örnektir.
Bu kıyılarda;
Girinti-çıkıntı doğal liman azdır.
İç kesimlere ulaşım zordur. Bu sebeple limanların hinterlandı (ard bölge) dardır.
Kıta sahanlığı dardır. Bu sebeple daha çok dalga aşınım şekilleri yaygındır.
Deniz etkisi iç kesimlere fazla sokulamaz. Bu sebeple kıyı ile iç kesim arasında farklılık fazladır.
3.RİA TİPİ KIYILAR
Akarsu vadilerinin deniz ilerlemesi sonucunda su altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir.
Ülkemizde İstanbul-Çanakkale Boğazları, Haliç ve G.Batı Anadolu kıyıları ria tipi kıyılara örnektir.
4.DALMAÇYA TİPİ KIYILAR
Kıyıya paralel uzanmış dağların arasındaki vadilerin deniz ilerlemesi ile su altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Dağların yüksek kısımları kıyıda adaları oluşturur.
Antalya- Kaş kıyıları örnektir.
5.LİMANLI KIYILAR
Kıyı oklarının koy önlerini kapatması ile oluşurlar.
Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları örnektir.
NOT: Özel konumdan dolayı (Okyanusa kıyısı olmadığından) Haliç ve Watt tipi kıyılar ülkemizde görülmez.
Matematik konumdan dolayı;
Fiyort ve Skayer tipi kıyılar (buzullar etkili)
Resif tipi kıyılar (Tropikal kuşakta mercanların oluşturduğu kıyılar) görülmez.