DAĞLAR
biçimde
görülür. Aşınma, suyun, buzun parçalayıcı ve taşıyıcı
etkileri hem yükseklik, hem de iklim koşullarının
sertliği nedeniyle daha belirgindir. Bununla birlikte pek
çok hayvan ve bitki doğa koşullarına uyum göstererek
yüksek dağlarda yaşamayı başarmıştır
Büyük Yükseklik Farkları
Yeryüzünü üç büyük yüzey oluşumu biçimlendirir: Eski
kıtaların geniş düzlükler ve masadağlar oluşturan
kalıntıları, okyanus tabanı ve yerkabuğunu oluşturan
levhaların kıyısında yer alan sıradağlar. Dağların
özelliklerinin belirlenmesi açısından, kendi çevrelerine
göre yükseklikleri deniz düzeyine göre
yüksekliklerinden daha önemlidir. Eğer çevreye göre
olan yükseklik farkı büyükse (Orta Avrupa’da 1.000
m’den çok) o zaman yüksek dağlardan söz edilir.
Bu tür yükseltilerde dağların bütün özellikleri
Bu tür yükseltilerde dağların bütün özellikleri
görülebilir: Duvar biçimindeki çok dik yamaçlar, dar
dağ sırtları, sivri doruklar ve çıplak kayalar. Yüksek
dağlar genellikle orman bölgesinin üstünde yer alır ve
dorukları her zaman karla kaplıdır. Çevresine göre
yüksekliği 1.000 m’den az ve deniz düzeyinden
yüksekliği de 1.500 m dolayında olan dağlar orta
yükseklikte kabul edilir. Bunlar yuvarlak ve ormanlarla
kaplı dorukları, daha az eğimli yamaçları ve daha
kemerli sırtlarıyla daha “yumuşak” bir görünüm
içindedir. Avrupa’daki orta yükseklikteki sıradağlar
1.500 m mutlak yükseklikten başlar.
Bu yükseklik Ekvator’a doğru 3.000-4.000 m’ye çıkar,
kutuplarda ise deniz düzeyine kadar inebilir. Kuzey
Norveç’teki Lofoten Adaları, deniz düzeyinden 1.200
m yükseklikleriyle yüksek dağ karakteri özelliği
taşırken, Etiyopya Platosu üstündeki 2.000 m
yükseklikteki dağlar yüksek dağ olarak kabul edilmez
Sert Yaşam Koşulları
Yüksek dağlardaki sert iklim ve doğa koşulları bitki ve
Sert Yaşam Koşulları
Yüksek dağlardaki sert iklim ve doğa koşulları bitki ve
hayvanlar kadar insanların da bölgede yaşamasını
sınırlayıcı bir engel oluşturur. Yükseklik arttıkça hava
basıncı düşer ve sınır kabul edilen 4.000-5.000 m
yükseklikten sonra insanlarda bazı fizyolojik
rahatsızlıklar ortaya çıkar.
Yükseklik arttıkça Güneş ışınlarının, özellikle morötesi
Yükseklik arttıkça Güneş ışınlarının, özellikle morötesi
ışınların yoğunluğu artar. Her 1.000 m’de bir yıllık
buralarda yığılması nedeniyle yağış miktarı iki, hatta
üç kat çoğalır. Dağ ikliminin hastalıkları iyileştirici
etkisi güçlü Güneş ışınlarından, düşük basınçtan ve
temiz havadan kaynaklanır.
İklim koşulları dağın bir yamacıyla öteki, doruğa yakın
yerlerle, etekleri arasında da farklılık gösterir. Rüzgara
karşı olan yerler rüzgarı karşıdan almayan yerlere göre
daha çok yağış alır. Özel konumlarına göre vadilerde
de farklı iklim koşulları hüküm sürer. Dağlar yüksekliğe
göre değişen bir dizi iklim ve bitki örtüsü kuşağına
ayrılmıştır.
Çok Yüksek Yerlerde Yaşam
Yüksek dağlarda bitki örtüsüne göre beş ayrı bölge
Yüksek dağlarda bitki örtüsüne göre beş ayrı bölge
ayırt edilir: En altta yer alan düzlükler, 600 m’ye kadar
olan yükseltiler, 600-1.400 m arasındaki dağlar, 1.400
m’den orman sınırı olan 1.800 – 2.400 m’ye kadar
uzanan Alp altı çayırlar, orman sınırının üzerinde
başlayan ve kar sınırına kadar uzanan Alp tipi çayırlar.
Bu bölgeler birbirinden kesin sınırlarla ayrılmadığından
aralarında geçiş bölgeleri yer alır.
Bu değişik arazi parçaları pek çok bitki ve hayvan için
Bu değişik arazi parçaları pek çok bitki ve hayvan için
yaşama ortamları oluşturur. Bitkiler çeşitli biçimlerde
kendilerini yüksekliğe uydurmuşlardır. Örneğin,
bitkilerin bir araya gelerek yastık biçiminde kümeler
oluşturmaları da iç sıcaklığın dışardan 10-15 derece
daha yüksek olmasını sağlar. Cüceleşme bitkilerin
morötesi ışınların zararlı etkilerinden korunmalarını
sağlarken, yaprakların tüylenmesi ve rulo biçiminde
kıvrılması kurumayı önlemektedir. Yüksek dağlardaki
bitkilere şakayla karışık “yüzükoyun bitkileri”
denmesinin nedeni, onları inceleyen botanikçileri yere
yatmak zorunda bırakacak kadar bodur olmalarıdır.
Yüksek dağlarda yetişen bitkiler kısa süren sıcak
Yüksek dağlarda yetişen bitkiler kısa süren sıcak
mevsimden tam olarak yararlanır. Örneğin, 4.275 m
yükseklikte yaşama başarısını gösteren karşakayığı
karın erimesini izleyen beş gün içinde çiçek açar ve iki
hafta sonra da tohumları olgunlaşır. Dağların en
yüksek kesimlerinde ise yalnızca yosunlar ve –24
derecede bile fotosentez yapabilen likenler yetişebilir.
Dağların yüksek kesimlerinde bitkilerin yanı sıra pek
çok hayvan da yaşar. Bunların başında kışları tüyleri
tümüyle beyazlaşan kartavuğu ve kartavşanı ile
yeryüzünün en uzun kış uykusuna (8-10 ay) yatan dağ
sıçanları gelir.
Yüksek Dağlarda İnsan
Yüksek dağlar iklim ve yaşam koşullarının sertliği
Yüksek dağlar iklim ve yaşam koşullarının sertliği
nedeniyle bugüne değin insanlara kapalı kalmıştır.
Orta Alpler’de 2.000 m yüksekliğe kadar çiftliklere
rastlanmaktadır. Bundan sonrası ise, kısa bir süre için
kullanılan kulübeler dışında tamamen boştur. Buna
karşılık tropik ve astropik bölgelerdeki dağların yüksek
kesimlerinde de yerleşmeler görülebilmektedir.
Örneğin, Tibet ve Bolivya’da 5.000 m yüksekliğe kadar
yerleşmeler kurulmuştur. Meksika gibi sıcak ve nemli
tropik iklim kuşağında olanlar dağların daha serin ve
sağlıklı havasını tercih etmektedir. Dağlar aynı
zamanda baskı gören birçok etnik grubun sığınağı
olmuştur. Buna örnek olarak Pireneler’de yaşayan
Basklar ve Alpler’de yaşayan Raetialılar verilebilir.