Morfolojinin Tanımı Ve Alanı
Morfoloji “yer rölyef şekillerinin bilimi” olarak tanımlanır. Yerin yüzeyindeki rölyef şekillerini tespit eden ve açıklamaya çalışan bilim dalı
jeomorfoloji adıyla öne çıkmaktadır. Konusu; yerin iç ve dış tabakalarının konularını, yeryüzünde meydan gelen şekilleri ve bu şekillerin yer-zaman içerisinde gösterdikleri değişmeleri, karaların üzerindeki yüzey şekillerinin yatay ve düşey doğrultuda gösterdikleri değişmeleri, yeryüzünün maruz kaldığı olaylar sonunda şekillenen yer yüzeyi ve buna bağlı olarak meydana gelen şekiller bu bilim dalının genel konusunu oluşturur.
İç ve dış etkilerin ya da bunların ortak özellikleri sonucunda meydan gelen rölyef şekilleri gözle görülecek şekilde belirlidir. İklime ve genellikle dış etkilere bağlı olarak meydana gelmiş şekillerinden, yapısal(strüktür) olan şekilleri ayırmak gerekir.
Jeomorfolojide kullanılan yöntemler; Morfolojide şekil ve olayları gözle görmek, daha sonra bunları oluşturan ya da oluşumuna sebebiyet veren doğa kanunlarıyla açıklamak önemlidir. Sistemli bir şekilde ve devamlı gözlemler yüzey şekillerinin dağılış ve alanların belirlenmesinde kolaylık sağlar. Bunu için şu metotlar kullanılır;
a) Müşahade(gözlem); araziye çıkıp şekilleri doğrudan görmek, yerinde tespit etmek daha doğru bilgiler verir. Arazide yapılan gözlemler sonucunda şeklinde yapılan çalışmalar, arazide yeni problemler bulunmasını ve hatta yeni sentezlerin ortaya çıkmasını sağlar. Gözle görülerek yapılan tespit, yüzey şekillerinin aktarılması veya bu şekilleri tespite yarayan optik hatalar yapmasına da engel olur.
b) Analiz(çözümleme); arazideki yüzey şekillerinin gözlemlenmesi tespit ve geçici açıklamasıyla devam der. Çok çeşitli ve çok geniş sahalarda bulunan yüzey şekillerinin ortaya çıkması jeomorfolojik çalışmalar açısından kolaylık sağlar.
c) Tasvir(betimleme); Bu aşamada yapılan analiz ve sınıflandırma daha verimli olup, yazı ve sembolik işaretler vasıtasıyla aktarılıp ayrımı ve açıklaması daha kolay olur. Şekillerin gözlenmesi, bu şekillerin harita, profil, kroki, taslak ve fotoğraf ile yazı ile oluşturulup kaynak haline gelmesi morfolojik çalışmaları kolaylaştırır.
d) Tasnif (sınıflandırma);Gözlem, çözümleme ve betimleme ile tespit edilmiş yüzey şekillerinin karşılaştırmaktır. Bu işlem yapılırken de karşılaştırma büyüklük- küçüklük, materyal- şekil, eskili- yenilik seçenekleri uygulanır. Bu aşamalar(causalite) prensibidir ve coğrafyanın tüm alanlarında uygulanır.
Morfolojide kullanılan araçlar
1) Haritalar; Yeryüzünün tanınması genel ve ayrıntılı haritalar yapılmasıyla başlamıştır. Morfoloji ve genellikle fiziki coğrafya incelemelerinde haritalar ve topoğrafya haritaları kullanmak esastır ve önemlidir. Haritalar yapısal jeomorfoloji, iklim morfolojisi, yüzey şekillerinin tespiti ve açıklaması, dağılışı açısından büyük önem taşır.
Jeomorfoloji haritaları
Hava fotoğraflarıyla oluşturulan topoğrafya haritaları; yüzey şekillerini detaylı bir şekilde gösteren fotoğraftır. Belirli bir arazi parçasının mesafesi belli olan iki nokta arasından yerden belirli bir yükseklikte seyri sırasında çekilerek bu görüntüleri üç boyutlu olarak aktarılmasıyla oluşur. Bu şekilde geçilmesi mümkün olmayan arazilerin ve buradaki yüzey şekillerinin tasvir edilmesidir.
Jeoloji haritaları; Jeolojik devirlerin geçmişten günümüze kadar geçirmiş olduğu değişimleri ve evreleri, bu evrelerde oluşmuş rölyef şekilleri, toprakların oluşumları, coğrafi ortamın ve paleocoğrafik hayatın gelişimine etki etmiştir. Geçmişten günümüze kadar olan bu değişimlerin tespit edilerek değişmesi ve gelişmesinde rol oynayan faktörleri tespit etmek önemlidir.
2) Matematik ifadelerin araç olarak kullanılması ve önemi
Matematik rölyefin daha ayrıntılı daha ince ve gerçeğe uygun tespit edilmesinde önemlidir. Morfolojide kullanılan bazı kanun ve prensiplerin bulunması bunların formül haline getirilmesinde önemlidir. Örneğin; rakamlar çeşitli yüzey şekillerindeki(zirveler, talveg çizgileri) gibi yükseltilerin mutlak ve ufki olarak tespitinde önemlidir.
3) Morfolojik elemanların ve faktörlerin fiziksel ve kimyasal prensiplerine göre gözden geçirilmesi ve laboratuar tekniklerinden faydalanma; aşınan, taşınan, aşındıran ve toplanan maddeler mikroskopik ve makroskopik olarak strüktür ve kimyasal bileşim bakımından bir analiz ve araştırmadan geçirilmektedir. Taşların prezisyona dayanan petrografik analizleri ve kimyasal tahlilleri laboratuarlarla yapılabilir. Sıcak-soğuk ılıman iklim koşullarının hâkim olduğu bölgelerde meydan gelen fiziksel ve kimyasal çözünme olaylarının nedenlerin ve sonuçların tespiti ve bunların teşekkül alanları yine laboratuarda yapılır.
4) Yer rölyef şekillerinin gösterilmesinde
Topoğrafya haritası;
Bu harita bulunan bir yüzeyden amaca uygun olan kısmının, yükselti eğrilerinin, başlıca dere ve kıyı çizgilerinin ve bazı kodların başka bir kâğıt üzerine geçirilmesi ile morfoloji haritası oluştururlar. Daha basit olan ve asıl topoğrafya haritasının bir bir özeti veya gerçek yüzey planı niteliğinde olup, yükselti eğrilerini gösterdikleri için rölyefi doğru aksetmişlerdir.